1 april 2016: vergezichten

Het is vandaag 1 april. Hoe staat het met je herontdekkingsreis?

Ja, goed om me weer eens af te vragen wat me motiveert en waar ik heen wil.

Waar gaat het je om? Wat bepaalt de koers?

Er zijn een aantal vragen en thema’s die mijn queeste richting geven. Ze worden gaandeweg duidelijker. En dat betekent dus ook af en toe bijstelling. Dus leg me er niet op vast.

Zal ik niet doen. Quo vadis?

Zo los gezegd klinkt het nogal groot...

Prima, het gaat om de horizon. Als je de stippen niet groot genoeg maakt, kun je ze niet in het vizier houden. Je mag overdrijven.

Ha, ha.

Ga los!

Okay. Wat me primair interesseert is levenliefhebbend leven. Dat is het eerste en voornaamste. Ik hou van het leven. Ik hou van de natuur. En ik hou van mensen. Ook al kan ik niet instemmen met alles wat wij mensen doen, ik ben blij dat we er zijn. Te bestaan is de grote vreugde! En dat wil ik bevorderen, bij mezelf, bij mijn naasten en in het algemeen. We leven hier en nu, maken deel uit van aards leven. Dus ja: blijf de aarde trouw!.

En?

We leven veelal niet in dat besef. Of onvoldoende. We plegen roofbouw. We genieten niet, maar consumeren. Tal van dieren en planten ontnemen we het leven dat hen past. Hele soorten gaan eraan. En langzaamaan maken we de aarde, onze eigen biotoop, onleefbaar, om te beginnen voor tal van dieren en planten, en uiteindelijk ook voor onszelf. We maken er een zootje van, terwijl we beter zouden kunnen!

Waarom zou je je daar als filosoof druk over maken?

Uiteraard moet er veel meer gebeuren dan wat een filosoof kan doen. Maar ook voor een filosoof is er werk aan de winkel.

Hoe?

Filosofie betreft ons denken, onze opvattingen, ons mens- en wereldbeeld. Hoe wij denken over onszelf, over het leven, over de natuur, etc. Het kader van waaruit wij dagelijks leven.

Ja en?

Kennelijk is ons denken op dit moment zo dat we de vernietiging van onze biotoop en die van planten en dieren gewoon laten gebeuren. Hoogste tijd om daar iets aan te doen. Hoe wij denken is niet onschuldig, integendeel. Het heeft direct gevolgen voor hoe wij handelen, voor wat wij doen en laten, en hoe. Filosofie die op dit moment existentieel relevant wil zijn, zou moeten vertrekken vanuit ons meest basale gegeven, namelijk onze situatie als levende wezen, samen met andere dieren en planten. De menselijke capaciteit om in die situatie in te grijpen brengt met zich mee dat we er de bijpassende verantwoordelijkheid voor nemen, en niet weglopen voor wat we aanrichten. En dat gebeurt niet. Erger nog, er bestaat ronduit levenveronachtzamend denken, met gevolgen.

Waar denk je aan?

Ik denk aan economisch denken dat puur uit is op gewin. Nietsontziend. Met als excuus dat het om ons eigen welzijn gaat. Ondertussen gaat de uitbuiting gewoon door, zowel van mensen als van de natuur.

Is daar niet verandering in aan het komen?
Het lijkt erop. Er wordt veel gesproken over maatschappelijk verantwoord ondernemen. En meer recent gaat het over de zogenaamde betekeniseconomie, waarin geluk en innerlijke of spirituele voldoening voorop zouden staan.

Maar je gelooft er niet in?
Het zou mooi zijn als het die kant op zou gaan. Er zijn hoopgevende initiatieven in die richting. En mijn steun hebben ze! De vraag is of deze initiatieven talrijk en sterk genoeg zijn om werkelijk verschil te maken in de wereldwijde economie, inclusief de financiële sector. Vooralsnog ben ik enigszins sceptisch. Het kapitalisme heeft zich tot nu toe weinig aangetrokken van goede bedoelingen, of heeft ze geïncorporeerd, om er mooie sier mee te maken. Maar wie weet!

Dominant blijft een economie waarin winst maken belangrijker is dan samenleven.
En dat geldt nog meer voor samenleven met de natuur. Neemt niet weg dat tegenmacht altijd welkom is! Tot nu toe kan die tegenmacht echter nauwelijks een vuist maken. Ook van levensbeschouwelijke zijde zit het wat dat betreft niet mee. Als alle levensbeschouwingen actief en radicaal zouden kiezen vóór het leven, dan zou dat een immens verschil maken, vermoed ik. Minstens als alledaagse reminder. Maar dat is helaas niet het geval.

Hoe bedoel je?
De levensbeschouwingen in de wereld bestaan nog voor een belangrijk deel uit stromingen die niet het aardse leven als hoogste prioriteit hebben, maar een ander leven dan het natuurlijke. Ik denk met name aan het Midden-Oosten en de Verenigde Staten, maar daar niet alleen. Daar valt geen tegenmacht van te verwachten tegen levensveronachtzamende praktijken.

Je doelt op godsdiensten die doen leven voor een hiernamaals of voor een verlossing van een aards bestaan?

Inderdaad. In West-Europa kun je doen alsof godsdienst nauwelijks nog van belang is, maar in grote delen van de wereld is dat anders.

Maken godsdiensten zich schuldig aan vernietiging van de aarde?

Niet rechtstreeks, maar zij maken zich evenmin sterk voor een verdediging ervan. In naam van een religie wordt er nauwelijks iets ondernomen tegen een economie die weliswaar veel produceert, maar ook minstens zoveel vernietigt.

Waarom zou dat zijn?

Een kwestie van prioriteit, wellicht. Uiteindelijk is het aardse bestaan secundair. Waarom zou je je solidariseren met de niet-menselijke natuur, wanneer je meent dat er iets beters wacht dan aards leven, of wanneer je je louter bekommert om de bestemming van de mens? En nog extremer, wanneer het je alleen gaat om je eigen mensen. Waarom zou je er alles aan doen, en dan bedoel ik ook letterlijk alles, om het leven op aarde te koesteren, wanneer het niet je eerste liefde is? Als het al niet het individuele zielenheil is dat voorop staat, dan is toch zeker de mens. De niet-menselijke natuur doet hooguit mee in zoverre zij de mens van dienst is.

Geldt dat voor alle religie?

Nee, zeker niet. Alle religies, en dat geldt ook voor godsdiensten, kennen vrijzinnige, welhaast seculiere varianten, met name wanneer men sympathiek staat ten aanzien van de verworvenheden van de kritische moderniteit. Echter, hoe verder je terug gaat naar de bron – en orthodoxe vormen focussen daarop -, hoe groter de reserve ten aanzien van het aardse leven. Zelfs in het vroege Boeddhisme tref je ronduit levensvijandige teksten aan.

En dat moet anders?

Zeker. Willen we werkelijk levenliefhebbend leven, dan dienen we niet alleen anders over de bestemming van de mens te gaan denken, maar dan zal daarin ook de niet-menselijke natuur mee begrepen moeten worden. Ons vermogen tot ingrijpen brengt verantwoordelijkheid met zich mee. Wat vernietiging verdient is niet de aarde, maar levensveronachtzamende opvattingen.

Hoe?

Laat ik me beperken tot wat ik het beste ken: de Westerse beschaving en de rol daarin van levensbeschouwing. Wat ik voor me zie is een verzoening van monotheïsme met atheïsme, waardoor het verwante, ja broederlijke opties worden, met wederzijds profijt.

Is dat niet utopisch?

Zou kunnen, maar niet onmogelijk. Veel zal afhangen van de opstelling van atheïsten. Wanneer zij godsdienst blijven zien als achterlijk, dan zal er uiteraard geen toenadering mogelijk zijn. Maar wanneer zij inzien dat godsdiensten en hun tradities ook iets te bieden hebben, zelfs aan atheïsten, dan zou het zomaar kunnen dat ook godgelovigen meer open staan voor atheïstische kritiek.

En filosofie zou kunnen bijdragen aan die verzoening?

Inderdaad, door te onderzoeken wat de ‘common ground’ is van beide. Beide zijn immers een menselijke aangelegenheid. Op dit moment bestaat er tussen atheïsme en monotheïsme een vijandige controverse die volstrekt onvruchtbaar. Dat kan anders.

Zijn er nog andere thema’s of vragen die je bezig houden?

Ja, ze zijn afgeleid van het radicaal ‘ja’ zeggen tegen het aardse bestaan.

Noem eens wat?

Dat is lastig. Of ik zou een heel verhaal moeten houden, of het blijft bij kreten.

Geen probleem. Laten we het kort houden vandaag.

Met het risico nietszeggend te worden.

Okay.

Hm.

Religie kan niet buiten schot blijven, lijkt me.

Inderdaad. Religie behoeft een grondige herziening. Of herbronning. Niet alleen zit in vrijwel alle religies een fors portie levenveronachtzaming; ook zijn zij, op een enkele uitzondering na, getekend door paternalisme en imperialisme. Het lijkt onmogelijk om deze trekken uit hun make-up te verwijderen zonder die religies onherkenbaar te veranderen. Hetgeen niet vreemd is: vrijwel zonder uitzondering zijn de bestaande religies voormodern van oorsprong.

Hoe bedoel je?

De afgelopen vijf eeuwen is de menselijke conditie ingrijpend veranderd. Door moderne wetenschap en technologie, en door de ontwikkeling van steeds effectievere productiemiddelen, met rechtstreekse gevolgen voor wereld en welvaart. Bijzonder weinig in onze dagelijkse omgeving had er vijf eeuwen geleden kunnen staan. Onze leefomstandigheden zijn dus grondig gewijzigd. Het vreemde is evenwel dat de religies, die allemaal veel ouder zijn, in basis niet zijn veranderd, terwijl zij nog steeds, en zeker wereldwijd, een enorme rol spelen in hoe mensen over zichzelf denken. Wordt het tijd dat ook religie op een nieuwe leest geschoeid wordt?

Een wetenschappelijke religie? Er bestaat al zoiets, niet? Althans, in naam.

Ik denk niet dat een religie wetenschappelijk van aard kan zijn, maar het lijkt me wel zaak om bij levensbeschouwelijke vragen en de daarmee verbonden verhalen en rituelen zich iets aan te trekken van wat wetenschap te bieden heeft. Mij lijkt dat oeroude opvattingen en voorstellingswijzen die nog steeds het religieuze verhaal bepalen wel enige correctie kunnen gebruiken. Het is de vraag of de bestaande religies zo'n grondige bijstelling wel overleven. Zijn bepaalde opvattingen niet zozeer verweven met de geboorteact van de betreffende religie dat een echte, eerlijke herziening eigenlijk onmogelijk is? Is er misschien een tweede Spiltijd nodig? Of zitten we er al midden in?

En verder?

Wat bedoel je?

Heeft hetgeen je eerder poneerde implicaties voor kunst, bijvoorbeeld?

Ja, het zou mooi zijn als kunst weer meer een vieren zou worden. Een vieren van het bestaan in creativiteit.

En wat betreft levenskunst?

Kort door de bocht gaat het in levenskunst om niets anders dan enthousiast leven, en als dat niet lukt, onderzoeken hoe het te hervinden.

Geluk, is dat niet waar het om gaat in levenskunst?
Ja, wat is geluk? Ik hecht meer aan enthousiasme en levenslust, dan aan geluk, als daarmee bedoeld wordt: tevredenheid en harmonie. Eerlijk gezegd heb ik er niet veel mee. Prima als er af en toe tevredenheid en harmonie is, een prettige bijkomstigheid, maar dat is niet waar ik voor leef. Onevenwichtigheid is veel interessanter en dynamischer, en bovendien veel vaker het geval. Ik vraag me zelden af of ik gelukkig ben. Wel vraag ik me meer dan eens af hoe het staat met mijn enthousiasme. Bijvoorbeeld: ben ik nog in staat om mijn werk met enthousiasme te doen? En als het antwoord negatief is, wat dan? Hoe kan ik dan mijn enthousiasme herwinnen? Moet ik hetgeen ik doe anders gaan doen? Kan ik beter op zoek gaan naar iets anders? Enthousiasme is voor mij uiting van levenbeamend leven, zoals ook creativiteit dat kan zijn.

En politiek?

Politiek is in wezen menselijke zelforganisatie, met de vraag hoe met en voor iedere burger een menswaardig bestaan te bevorderen. Daar lijkt ernstig de klad in te zijn gekomen. Met name (en ik beperk mij even tot het Westen) nu de democratie zoals die functioneert haar geloofwaardigheid en vertrouwen bij grote delen van de bevolking lijkt te zijn kwijtgeraakt.

Wat daar aan te doen?

Een nieuw Groot Verhaal is niet de oplossing, lijkt me. Socialisme en fascisme hebben laten zien dat pogingen om alles anders te doen hebben gefaald en veel slachtoffers hebben gemaakt. Een nieuw plan voor de toekomst gaat er niet komen. 

Wat wel?

Moeilijk te zeggen. Het voornaamste lijkt me dat het weer de moeite waard wordt om waarden hoog te houden, en om er desnoods voor in opstand te komen. Niet om 'alles te veranderen', maar om iets te veranderen in naam van een waarde of een principe waarmee we ons engageren, en wel omdat zo'n waarde etc voor ons het leven de moeite waard maakt. Er is dus alle reden om je ervoor in te zetten. De bereidheid tot opstand zal ons uit de huidige lethargie halen. Evenals bij levenskunst, kan het aanvatten van de vraag 'hoe samen te leven' gebeuren vanuit de wil om enthousiast te leven. Opstand is niet alleen verontwaardigd, maar ook levenslustig!

Is dat ook wat jou drijft?
Het gaat me niet om de opstand, maar om de bereidheid ertoe, en ook dat staat uiteraard niet op zichzelf. Wat ik wil is bijdragen aan een wereld die ik mijn zoontje toewens. Kort gezegd is dat alles nog eens anders gezegd. Het cultureel-maatschappelijke leven is geen bijkomstigheid, maar integraal onderdeel van de menselijke conditie, opgevat binnen nog bredere context. Het wordt tijd dat we het leven gaan beschouwen vanuit zijn mogelijkheidsvoorwaarden, die van het aardse leven, en vanuit een hartgrondige beaming ervan, onvoorwaardelijk. Leven vanuit een diepe acceptatie van het leven!

En dit is allemaal geen grap?

Natuurlijk!