23 februari 2016: Parijs (III)

Op weg naar ‘Darwin’, een expositie in het Cité des sciences et de l’industrie – parc de la Villette, in het noorden van Parijs. Opmerkelijk genoeg is in het enorme aanbod aan tentoonstellingen en manifestaties geen aandacht voor de huidige migratie en toestroom van vluchtelingen, terwijl zij de gemoederen flink bezig houdt in Frankrijk.

Waarom niet een expositie over het onderwerp? Het zou inzicht kunnen geven in een complexe situatie en nieuwe ontwikkelingen.

In Amsterdam, overigens, van hetzelfde laken een pak. Er zijn debatten, maar nergens publieke ruimtes waar feiten worden gepresenteerd, waar bewoners kennis kunnen maken met vluchtelingen en andere migranten, waar uitwisselingen worden georganiseerd, en waar geschetst wordt wat er gebeurt in de oorlogsgebieden, gecombineerd met de situatie in de ontvangende landen, en dat allemaal tegelijkertijd. Een soort van actualiteiten-agora. Zou dat niet voor de hand liggen, zodat iedereen kan wennen aan de nieuwe situatie, vooroordelen en misverstanden kunnen worden getackeld, en er zowel ruimte is voor kennismaking en uitwisseling, als ook voor een (permanent) debat? Mij lijkt dat zo’n agora iedereen ten goede te komen. Bovendien is het met de nieuwe technologie gemakkelijk te reproduceren (op meerdere plekken tegelijkertijd dus) en up-to-date te houden.

Gisteravond met de vrienden waar ik logeer een flink gesprek gehad over de komst van vluchtelingen en migratie, en wat het teweeg brengt. De vriend, M, werkt voor de kinderbescherming. Zijn organisatie verleent hulp aan jongeren die in de marge van de maatschappij zijn geraakt en zijn ontspoord of dreigen te ontsporen. Onder hen een toenemend aantal migrantenkinderen, met name de laatste tijd. Terwijl de vraag om hulp toeneemt, komt er steeds minder geld beschikbaar, hetgeen dwingt tot uiterst pijnlijke beslissingen.

Al snel kwam het onderwerp op de bloedige aanslagen, afgelopen november, waarbij ruim 120 doden vielen. Een uiterst schokkende gebeurtenis, uiteraard, zeker wanneer je in de directe omgeving woont en werkt. M ken ik als een weldenkend persoon, die doorgaans de nuance zoekt en waar nodig weet te relativeren. Sinds de aanslagen in Parijs, eerst (in januari) op de redactie van Charlie Hebdo en later (in november) in concertzaal Bataclan, en elders, is zijn oordeel een stuk steviger geworden, met minder ruimte voor nuance. Met name over de islam en over religie in het algemeen.

In Frankrijk heerst de idee van de ‘laïcité’: een radicale vorm van secularisme, waarin de scheiding tussen kerk en staat rigoureus is doorgevoerd en waarin de levensbeschouwelijke neutraliteit van de publieke ruimte heilig is. Geen enkele uiting van religiositeit wordt getolereerd, ook niet op scholen en andere publieke instellingen. Heel begrijpelijk tegen de achtergrond van de eigen geschiedenis met de Franse Revolutie, waarin werd afgerekend met een overmachtige en met de staat verweven katholieke kerk. De vraag is of deze vorm van ‘laïcité’ in deze tijd nog de gewenste effecten heeft. (In feite is zij een permanente opvoeding in religieuze zelfrelativering, en van staatswege.) In ieder geval zorgt zij voor heftige confrontaties, en dat zal alleen maar toenemen, in een maatschappelijke situatie van toenemende ongelijkheid, waarin migranten veelal aan onderkant geraken, en met islam die zich niet laat dwingen tot ondergeschiktheid aan de neutraliteit van een staat.

Zullen Darwin en de evolutietheorie over deze kwestie iets zinnigs te melden hebben?

                                                            ****

De expositie ‘Darwin, l’original’ levert niet veel nieuws op. Zij biedt een mooi overzicht van de bekende gegevens over Darwin, hoe hij tot zijn evolutietheorie kwam en hoe hij deze minutieus, conscientieus en in een jarenlange arbeid heeft uitgewerkt, met een korte uitloop over de gevolgen. Opmerkelijk was de nadruk die werd gelegd op de continuïteit van al het levende, - iets dat op dit moment vooral wordt geëxploreerd in het werk van Frans de Waal. (De titel van zijn nieuwste boek is veelzeggend: ‘Are we smart enough to know how smart animals are?’) Ook al bracht het niet veel nieuws, toch aardig om het weer eens bij elkaar te zien, met tekstjes, plaatjes, filmpjes, etc.

Mijn bewondering voor Darwin is altijd groot geweest. Darwin als mens en als wetenschapper. Ik ken geen beter voorbeeld van een wetenschappelijk werk dan de ‘Origin of Species’. Niet alleen door de grootsheid van het dragende idee en door de gegevens die hij aandraagt om dat idee plausibel te maken, maar ook door de bescheidenheid waarmee hij het geheel presenteert. Hij geeft zelf aan op welke punten hij nog (te) weinig weet en ook op welke punten zijn ongelijk zou kunnen blijken. Hij laat zijn zwakke punten dus niet weg, maar laat ze juist zien. Wat een grootsheid! Onovertroffen! Als ik aan wetenschap denk, dan denk ik aan Darwin.

Bijzonder dat ook in de ontwikkeling van Darwin een evenement de hoofdrol speelde: zijn vijf jaar durende reis met de Beagle:

‘The voyage of the Beagle has been by far the most important event in my life and has determined my whole career. […] I have always felt that I owe to the voyage the first real training or education of my mind. I was led to attend closely to several branches of natural history, and thus my powers of observation were improved, though they were already fairly developed.’ (Darwin in zijn ‘Autobiography’)

Een gebeurtenis kan ingrijpend zijn, maar je moet ook in staat zijn om de werking ervan te effectueren.

Ik weet niet meer wanneer ik voor het eerst met zijn evolutietheorie kennis maakte. Waarschijnlijk is dat stukje bij beetje gebeurd. Ooit heb ik twee leesgroepen gewijd aan zijn boeken: Over de oorsprong der soorten, en De afstamming van de mens. Met name het eerste boek heeft grote indruk op mij gemaakt. Maar ook daarvoor was ik zijn theorie al vaak tegengekomen.

Wat is het belang van Darwin voor mijn eigen denken? Zijn kijk op het leven heeft mij nog aardser gemaakt dan ik al was. Ik ben familie van alle levende wezens om mij heen! Dat gevoel overvalt me vaak wanneer ik een bezoek breng aan Artis: het zijn mijn verre neven en nichten die ik er zie, - helaas gekooid... Levenliefhebbend leven en de aarde trouw blijven: het ligt voor de hand wanneer je kennis hebt gemaakt met Darwin.

Wat daarbij helpt is dat de evolutietheorie de wereld een stuk begrijpelijker maakt. Zij is minder raadselachtig geworden. Voor een wereldverklaring is geen God meer nodig. Een schepper is overbodig geworden. Het leven schept zichzelf in veelvormigheid. Om dat te begrijpen, hoe alles is geworden zoals het is, hoeft geen beroep meer gedaan te worden op goddelijk ingrijpen. Dat scheelt een hoop magie en fantasterij.

Ook belangrijk: Darwin trok de kurk uit de teleologie, d.w.z. het doelgerichte denken, als zou alles er zijn met een doel. Evolutie kent namelijk geen vooropgezet plan, noch is er sprake van vooruitgang. Het een transformeert in het ander, in een samenspel met de omstandigheden, die daarmee ook veranderen. Met het sneuvelen van de teleologie als millennia-oude graal van wereldverklarende denken, implodeerde ook het denken in termen van vastleggende eigenschappen en essenties. Dat haalt veel overhoop. Alles beweegt.

Sinds Darwin verkeert niet alleen het leven, maar ook ons denken onontkoombaar in een staat van verandering. En wij kunnen er zelf aan bijdragen, als co-creators.

Darwin heeft zo z’n implicaties en consequenties!